[مراحل آفرینش]

در سوره حج آن مراحل را تفسیر فرموده است که ببینید شما آفرینش‏هایی پی در پی داشته‏اید و در هر مرحله‏ای خدا بوجود می‏آورد،آفرینشی از پی آفرینش دیگر و فعلیتی از پس فعلیت دیگر به شما می‏بخشد:

مرحله‏ ی نخست: از خاک به نطفه.

مرحله ‏ی دوم: از نطفه به علقه.

گفته‏ اند که علقه را به مناسبت‏«حالت‏بستگی‏»آن،علقه می‏گویند،برخی نیز گفته‏اند چون نطفه در این مرحله به شکل زالوست،به آن علقه که به معنای زالو نیز هست،گفته‏اند،برخی دیگر گفته‏اند:نطفه در رحم ابتدا حالت استقرار ندارد،در مرحله‏ی علقه چون بدیواره‏ی رحم می‏چسبد،بدین نام،نامیده شده است. و برخی دیگر می‏گویند:چون به صورت‏«خون بسته‏»در آمده است علقه می‏گویند.به هر حال،آنچه مسلم است،پس از مرحله‏ی نطفه،مرحله‏ای‏ست که به آن علقه می‏گویند و پس از آن که مصداق آن را دریافتیم،به وجه تسمیه‏ی آن نیازی نداریم.

مرحله‏ ی سوم: مضغه.

مفسرین گفته‏اند از ماده‏ی مضغ( جویدن)است زیرا در این مرحله، مانند گوشت جویده شده است. اما آنچه بیشتر نیاز به توضیح دارد تعبیر«مخلقه‏»و«غیر مخلقه‏»است.بی‏شک منظور این نیست که هر انسانی هم از مضغه‏ی مخلقه و هم از غیر مخلقه،آفریده می‏شود،بنابر این چنین نیست که این دو،دو مرحله‏ی پیاپی برای مضغه است،بلکه منظور این است که مضغه در مرحله‏ی تکامل خود به دو قسم تقسیم می‏گردد:گاه به صورت مخلق در می‏آید و گاه نه و ساقط می‏شود و به مرحله‏ی بعدی یعنی جنین نمی‏رسد.به هر حال،پس از مضغه،گاهی جنین به حدی می‏رسد که اعضاء آن معلوم است و تصویر پیدا می‏کند که در آنصورت مخلق است و گاهی در همان حد قبل از تصویر ساقط می‏شود که در اینصورت غیر مخلق است در بعضی از آیات نیز،مرحله‏ی پیدایش‏«عظم‏»(استخوان)را ذکر فرموده است که آن هم،منطبق بر همان مرحله‏ی تسویه می‏شود.

مؤمنون/14-12: و لقد خلقنا الانسان من سلالة من طین ثم جعلناه نطفة فی قرار مکین.ثم خلقنا النطفه علقة فخلقنا العلقة مضغه فخلقنا المضغة عظاما فکسونا العظام لحما ثم انشاناه خلقا آخر... در این آیه،به جای مخلقه و غیر مخلقه،تعبیر فرموده است که مضغه تبدیل به عظام می‏شود و روی عظام،گوشت رویانده می‏شود.

ثم انشاناه خلقا آخر

برخی احتمال داده‏اند که‏«انشاناه خلقا آخر»دنباله‏ی همان عظم و لحم است ولی برخی دیگر تاکید دارند که منظور دمیدن روح است و نه تنها این موضوع بلکه اتحاد روح و بدن و اینکه روح جسمانیه الحدوث است،نیز استفاده می‏شود. مؤمن/67: هو الذی خلقکم من تراب ثم من نطفة ثم من علقة ثم یخرجکم طفلا ثم لتبلغوا اشدکم ثم لتکونوا شیوخا و منکم من یتوفی من قبل و لتبلغوا اجلا مسمی و لعلکم تعقلون . این تعبیر«و لعلکم تعقلون‏»،همچنان شبیه به‏«لنبین لکم‏»در آیه پنجم از سوره حج است که قبلا اشاره کردیم.یعنی این کارهای ما حکمتهایی دارد که باید درباره‏ی آنها بیندیشید و عقلتان را بکار اندازید و از آن هم برای خداشناسی و هم معاد و هم بسیار مسائل دیگر،نتیجه بگیرید.گرچه بیشتر آیات در این مورد،متوجه معاد است و استبعادها را درباره‏ی آن رد می‏کند.