[اعجاز و هماوردطلبی]

خلیل بن احمد (م 170 ق) صاحب کهن‌ترین کتاب لغت عرب، العین، «عجز» را به معنای ضعف و ناتوانی دانسته است. لسان العرب نیز بر همین پایه، صورت‌های دیگر ساخته شده از این واژه را توضیح می‌دهد و می‌نویسد: «عجَّزَ الرجلُ و عاجَزَ؛ رفت و به او نرسید.» پس استمرار در ناتوانی در معنای این لغت نهفته است و در همین معناست این آیة شریفه:«وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ»؛ آنان که عاجزانه در ابطلال آیات ما تلاش می‌کنند. (یا این‌که در فکر معاجزه هستند و معاجزه به مفهوم کوشش هر یک از دو طرف در عاجز کردن طرف مقابل است.) أعجاز به معنای عاجز و ناتوان و درمانده ساختن دیگری است و از همین باب است: «وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِی الْأَرْضِ» و ما دانستیم که هرگز خدا را عاجز نتوانیم کرد. امّا در معنای اصطلاحی اعجاز، دانش‌مندان علم کلام و قرآن‌شناسان، فراوان و موشکافانه سخن رانده‌اند. از آن جمله، علامه فاضل مقداد سیوری در شرح خود بر باب حادی عشر آورده است که: «المعجز هوَ الأَمْرُ الخارقُ لِلْعادةِ المطابِقُ لِلدَّعْوی الْمَقْرونُ بِالتَّحَدِّی المُتَعَذَّرُ عَلَی الْخَلْقِ الإتْیانُ بِمِثلِهِ؛معجزه امری است خارق عادت و مطابق ادعا که هم‌راه با تحدّی و همانندطلبی بوده و مردم از انجام آن درمانده گردند.» 

شیخ طوسی، هم‌چنین بر اختصاص معجره به شخص آورندة آن تصریح می‌کند تا تردیدی در دل مردم واقع نشود و صدق دعویِ آورنده، به روشنی ثابت شود.

علامة طباطبایی در تعریف اعجاز می‌نویسد:«الأمرُ الْخارقُ لِلْعَادَةِ الدّالُّ عَلی تَصَرُّفِ ماوَراءِ الطَّبیعَهِ فی عالَمِ الطَّبیعَةِ و نَشْأَةِ المادَّةِ لا بِمَعنَی الاَْمرِ الْمُبْطِلِ لِضَرُورَةِ الْعَقلِ؛معجزه امری است خارق عادت که بر دخالت و تصرف نیروی ماورای طبیعت در عالم طبیعت و جهان مادی دلالت می‌کند، نه انکه به معنای امری باشد که ضروریات عقلی (مانند قانون علیّت) را ابطلال کند.» 

در قرآن کریم، «اعجاز» در معنای اصطلاحی یاد شده به کار نرفته است، بکله معمولاً از واژه‌های آیه و بیّنه (آیات و بیّنات) استفاده شده است.بنابر تعریف راغب اصفهانی، «آیه» به معنای نشانه و علامتِ آشکار، و «بیّنه» به معنای دلیل روشن و واضح است، اعمّ از آن‌که دلیل عقلی باشد یا حسی.«لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ» تا هر که هلاک می‌شود از روی دلیل به هلاکت رسد و هر که زنده می‌شود از روی دلیل زندگی یابد. 

 1.چگونگی اتمام حجت قرآن بر غیر عرب وجوه اعجاز قرآن به طور کلی به دو قسمت قابل تقسیم‌اند: نخست، وجوهی که برای پی بردن به آن‌ها تسلط و تخصص در زبان عربی ضرورت دارد؛ دوّم، وجوهی که تنها به معانی و مفاهیم قرآن ارتباط می‌یابند و آگاهی از آنها برای ناآشنایان با دقایق و ظریف ادبی زبان عربی نیز مقدور و میسور است.امّا به هر حال، مشهور میان قرآن‌شناسان آن است که مهم‌ترین وجه اعجاز در عصر نزول، فصاحت و بلاغت قرآن بوده و این را عرب به روشنی درمی‌یافت و بدین معرفت معترف بود و از این جهت، حجّت بر اعجاز، علاوه بر فصحا و بلغای عرب، بر دو گروه دیگر نیز تامّ و تمام است:

1-2- اعرابی که معاصر نزول و معاشر رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ بودند امّا در حد استادان ممتاز و مبرّز بلاغت آن عصر که بعضاً سروده‌هایشان بر پردة کعبه آویخته می‌شد. معلّقات ـ نبودند بلکه داوری در ترجیح سخن‌های بلیغ را به آن‌ها وامی‌نهادند و هر که اندکی در احوال عرب آن روزگار تأمّل کند این تفاوت چشم‌گیر مراتب بلاغت را در میان آن‌ها به طور کامل تشخیص می‌دهد. این گروه، پس از خضوع و تسلیم استادان برجسته و داوران فراتر نشستة ادب عرب به غیر بشری بودن قرآن، عذری در عدم ایمان نخواهند داشت، هم‌چنان که معاصران حضرت موسی ـ علیه السّلام ـ حتی اگر نابینا بودند و امکان مشاهدة عینی معجزات آن پیامبر بزرگ را نداشتند، با وجود گواهی آن همه انسان، بینا، عذر بی‌خبری از ایشان پذیرفته نبود. 

1-3-گروه دوّم، کلیة عرب‌های پس از عصر نزول قرآن و نیز همة مردمان غیر عرب در هر زمانی هستند که گرچه ممکن است با ادبیات عرب آشنایی نداشته باشند و با علم تفصیلی، وجوه اعجاز ادبی و بیانی قرآن را در نیابند، ولی به یقین دریافته‌اند آن‌ها که اهل عربیّت بوده‌اند و فصاحت تمام داشته‌اند در پیشگاه قرآن زانوی فروتنی زدند و پیشانی خضوع بر خاک ساییدند. 

2.علامه شعرانی در این مورد بیان جالبی دارد، وی می‌نویسد: خداوندِ عالم نفرمود یک تن مانند قرآن نمی‌تواند آورد، بلکه فرمود اگر همة جهان به یکدیگر یاری برسانند باز مانند قرآن نیاورند. یک تن عالِم است و فصیح نیست و دیگر فصیح است و عالم نیست و یکی تاریخ داند و دیگری از علوم اجتماعی باخبر است و دیگری از حساب آگاه است و یکی از رموز جنگ و یکی تجارب آموخته، اگر همه با هم یار شوند و بخواهند به یاری یکدیگر قرآنی بسازند باز عاجز شوند و فرو مانند و اگر قرآن تألیف یک تن بشر باشد آیا ممکن است تمام مردم جهان از معارضة با او و نوشتن یک فصل مانند فصلی از کتاب او عاجز شوند و همه گونه کوشش نمایند و رنج به خود دهند و راضی به کشته شدن و اسیری شوند و مال خویش را به تاراج دهند و یک آیت (سوره) مانند قرآن نیاورند؟!... پس از آن حضرت تا امروز هم که هزار (و چند صد) سال می‌گذرد، این همه دشمنان اسلام نتوانستند یک سوره مانند قرآن بیاورند با آن (همه) حرص و ولع که به اضمحلال این دین حنیف دارند! 

2-1-مخاطب تحدّی در اندیشة باقلانی:آیا هماوردجویی قرآن در خطاب با عموم انسان‌ها در همة اعصار است یا صرفاً با قهرمان‌های فصاحت و بلاغت در عصر بعثت رسول مکرم اسلام؟ 

دکتر بنت الشاطی در گزارشی که از مفهوم اعجاز و مخاطبان تحدّی بنابر نظرگاه‌های باقلانی به دست داده است مدعی وجود تعارض در اندیشة این دانش‌مند شده است با این بیان که باقلانی در یک جا گفته است: این آیت ـ یعنی معجزة قرآن ـ علمی است که بر همگان لازم است آن را بپذیرند و سر تسلیم در برابرش فرود آورند.

[مقدمه]

قرآن کریم، پناهگاهی آسمانی و مأمنی آرام‌بخش و جاودانی است که پناه‌جویانش را از هر بیم و گزندی در امان می‌دارد. در کلام پیشوایان معصوم ما ـ به خصوص امیرمؤمنان حضرت علی ـ علیه السّلام ـ ـ به ویژگی‌هایی از این گنج‌نامة الاهی اشاره شده است که نشان می‌دهد چرا از میان میلیون‌ها و میلیاردها صفحه و صحیفه که در گذرِ زمان، پا به عالمِ اندیشة انسان نهاده‌اند، تنها این نبشتار بی‌هیچ رقیبی بر صدر نشسته است و سروری می‌کند؛ بر هر تیرگی و تاریکی می‌تازد و بی‌دریغ بر همة عالم می‌تابد؛ هیچ کس در تلألؤ آن نمی‌آساید مگر آن‌که به فهم حقیقتی نایل می‌آید یا از خطا و نقصی رهایی می‌یابد. قرآن کریم جلوه‌گاه خداوند و مظهر اسم حکیم حضرت حق است و رشته‎ی محکمی استکه آدمیان، خود را به مدد آن تا به عرش برشکند و از چاه طبیعت برهند. پاک و صافی شو و از چاه طبیعت به درآی که صفایی ندهد آب تراب آلوده. امام خمینی می‌نویسد:این کتاب بزرگ الاهی که از عالم غیب الاهی و قرب ربوبی نازل شده و برای استفادة ما مهجوران و خلاصی ما زندانیان سجن طبیعت و مغلولان زنجیرهای پیچ در پیچ هوای نفس و آمال به صورت لفظ و کلام درآمده، از بزرگ‌ترین مظاهر رحمت مطلقة الاهیه است. هیچ جا بهتر از قرآن نیست، هیچ مکتبی بالاتر از قرآن نیست، این قرآن است که هدایت می‌کند ما را به مقاصد عالیه‌ای که در باطن ذات ما توجّه به او هست و خود نمی‌دانیم. گسترش پیام این سروش هدایت در عرصة جهان و مواجهة استوار با مهاجمة کژاندیشان از هر تبار و دیار، مستلزم توجّه جدی به مبحث بنیادین و زیرساز اعجاز است. در این میان، مسئلة مهمی شایان توجّه است که آیا تمامی آیات قرآن حاوی ویژگی اعجاز است یا برخی از آنها؟ آیا هر یک از آیات از جنبه‌ای خاص، حایز صفت اعجاز است یا می‌توان به وجوهی از اعجاز دست یافت که بر تمامی آیات شریفة قرآن نقش بسته باشد و پرتو آن بر تارک تک تک اجزای قرآن بدرخشد؟

پژوهش حاضر، افزون بر پرداختن به پرسش بالا، نگاهی به تنوعِ حیرت‌انگیز وجوه اعجاز قرآن در آرای دانش‌مندان و قرآن‌پژوهان می‌افکند و می‌کوشد موجبات این اختلاف را مورد کاوش قرار دهد. 

[درآمدی بر تبیین وجوه عام اعجاز قرآن (قسمت اول)]

اشاره :

خداوند متعال در چند آیه از قرآن، مخالفان وحیانی بودن قرآن را به تحدّی فراخوانده است. این دعوت در همان عصر نزول که خداوندگاران شعر و ادب و فصاحت و بلاغت در مهیط وحی جشنواره‌های ادبی برگزار می‌کردند و سروده‌های خویش را به پردة کعبه می‌آویختند، به صدای رسا به گوش همگان رسید؛ امّا هیچ کس بدان پاسخی درخور نداد و بدین سان معجزة آخرین پیامبر بنیان‌های خویش را استوار ساخت. با این حال، گوناگونی آرای قرآن شناسان و قرآن پژوهان در وجه اعجاز قرآن بسی شگفت‌انگیز است، تا جایی که عدّه‌ای به این دیدگاه رسیده‌اند که اعجاز قرآن فراتر از آن است که بتوان چند و چون آن را با زبان آدمی بیان کرد. در این مقاله ضمن بیان معانی لغوی و اصطلاحی اعجاز و انعکاس اختلاف نظرها و حیرت افزایی‌های دانش‌مندان در وجوه اعجاز، به ریشه‌یابی این گوناگونی در بیان وجوه پرداخته شده است. 

[ تشخیص اعجاز]

معجزه باید به گونه‏اى انجام گیرد تا کارشناسان همان دوره به خوبى تشخیص دهند که آن چه ارائه شده به درستى نشانه ما وراى جهان طبیعت و بیرون از توان بشریت است و هیچ گونه ظاهر سازى و رویه کارى در کار نیست و این واقعیت باید براى همیشه محفوظ بماند. لذا انبیا کارهایى انجام دادند که از توان ماهرترین‏کارشناسان آن دوره بیرون بوده تا این که به خوبى این تشخیص صورت گیرد و برای همیشه این برترى و تفوق روشن باشد.از همین رو معجزه اسلام قرآن است که با شیواترین سبک و رساترین بیان و استوارترین محتوا بر عرب آن زمان عرضه شد، در حالى که یگانه مهارت عرب آن‏دوره در زبان و بیان آنان بوده و به خوبى تشخیص دادند که این سخن نمى‏تواندساخته بشر باشد که این گونه آنان را از هم آوردى ناتوان سازد. البته این بلنداى شیوه‏قرآنى-چه از لحاظ نظم و چه از لحاظ محتوا-هم چنان پا بر جا است.

ولید بن مغیره مخزومى که سخن‏ورى نیرومند و از سران بلند پایه و سرشناس‏عرب به شمار مى‏رفت درباره قرآن چنین مى‏گوید: «یا عجبا لما یقول ابن ابی کبشة،فو الله ما هو بشعر و لا بسحر و لا بهذی جنون و ان قوله لمن کلام الله. . . ، آن چه فرزندابن ابى کبشه مى‏سراید، به خدا سوگند!نه شعر است و نه سحر و نه گزاف گویى بى‏خردان، بى‏گمان گفته او سخن خداست. . . ». هم او-موقعى که از کنار پیامبر مى‏گذشت و آیاتى چند از سوره مؤمن را که درنماز تلاوت مى‏فرمود شنید-گفت: «و الله لقد سمعت من محمد آنفا کلاما ما هو من‏کلام الانس و لا من کلام الجن، و الله ان له لحلاوة، و ان علیه لطلاوة، و ان اعلاه‏لمثمر، و ان اسفله لمغدق. و انه یعلو و ما یعلى، به خدا سوگند!چندى پیش ازمحمد صلى الله علیه و آله سخنى شنیدم که نه به سخن آدمیان مى‏مانست و نه به سخن پریان. به‏خدا سوگند!سخن او شیرینى ویژه‏اى و رویه زیبایى دارد. هم چون درختى برومند و سر بر افراشته، که بلنداى آن پر ثمر و اثر بخش و پایه آن استوار است و ریشه‏مستحکم و گسترده دارد. همانا بر دیگر سخنان برترى خواهد یافت و سخنى دیگربر آن برتر نخواهد گردید».

طفیل بن عمرو دوسى که مردى شاعر پیشه و با اندیشه و از اشراف قریش‏به شمار مى‏رفت، عازم خانه خدا گردید. کسانى از قریش به گرد او آمدند تا او را از حضور و شنیدن سخن پیامبر باز دارند، گوید: «محمد صلى الله علیه و آله را در مسجد یافتم و سخن‏او را شنیدم، خوش آیندم آمد. به دنبال او روانه شدم و با خود گفتم: واى بر تو، گوش‏فرا ده، اگر سخن راست گوید بپذیر و اگر نادرست‏بود ناشنیده بگیر. در خانه به‏خدمت او شتافتم و عرضه داشتم: آن چه دارى بر من عرضه کن. او اسلام را بر من‏عرضه کرد و آیاتى چند از قرآن بر من تلاوت نمود، به خدا سوگند!چنین سخنى‏شیوا و جالب نشنیده بودم و مطالبى ارجمندتر از آن نیافته بودم. از این‏رو اسلام‏آوردم و شهادت به حق را از دل و جان بر زبان جارى ساختم‏». آن گاه به سوى قوم‏خود شتافت و سر گذشت‏خود را بر ایشان بازگو کرد و همگى اسلام را پذیرفتند و اویکى از داعیان بلند آوازه اسلام شناخته شد.  
نضر بن حارث بن کلده از سران قریش و تیزهوشان عرب شناخته مى‏شد که باپیامبر اسلام صلى الله علیه و آله دشمنى آشکار داشت. لذا شهادت مانند او درباره عظمت قرآن ونیرومندى آن در پیش رفت دعوت، قابل توجه است. «و الفضل ما شهدت به‏الاعداء، بزرگى همان بس که دشمنان بر آن گواه شوند». او از در چاره اندیشى درباره پیامبر صلى الله علیه و آله با سران قریش چنین گوید: «به خداسوگند!پیش آمدى برایتان رخ داده که تا کنون چاره‏اى براى آن نیاندیشیده‏اید. محمد در میان شما جوانى بود آراسته، مورد پسند همگان، در سخن راست‏گوترین‏و در امانت دارى بزرگ وارترین شما بود. تا هنگامى که موى‏هاى سفید در دو طرف‏گونه‏اش هویدا گشت و آورد آن چه را که آورد، آن گاه گفتید: ساحر است. نه به خداسوگند! هرگز به ساحرى نمى‏ماند. گفتید: کاهن است. نه به خدا سوگند!هرگز سخن‏او به سخن کاهنان نمى‏خورد. گفتید: شاعر است: نه به خدا سوگند!هرگز سخن اوبر اوزان شعرى استوار نیست. گفتید: دیوانه است. نه به خدا سوگند!هرگز رفتار اوبه دیوانگان نمى‏ماند. پس خود دانید و درست‏بیاندیشید، که رخ داد بزرگى پیش‏آمد کرده که نباید آن را ساده گرفت‏».

ابو الولید عتبة بن ربیعه، که بزرگ قریش محسوب مى‏شد، روزى با سران قریش در مسجد الحرام نشسته بود. پیامبر اسلام نیز در گوشه دیگر مسجد نشسته بود. عتبه‏رو به اشراف قریش کرده و گفت: «آیا روا مى‏دارید که اکنون محمد صلى الله علیه و آله را تنها یافته بااو سخن گویم، باشد تا او را قانع سازم، او را تطمیع نموده از دعوت خویش دست‏بردارد؟»البته این موقعى بود که امثال‏«حمزة بن عبد المطلب‏»و جمعیت انبوهى به ‏پیامبر اسلام گرویده بودند و روز به روز رو به افزونى بودند!همگى به او گفتند: «اگرمى‏توانى با او سخن گو و به هر گونه‏اى مى‏توانى او را قانع ساز». عتبه نزد پیامبر آمده گفت: «اى فرزند برادر!-عرب را چنین عادت بود که افرادهر قبیله به افراد قبیله دیگر«یا ابن اخى‏»اى فرزند برادر خطاب مى‏کردند- تو داراى‏شرف خانوادگى هستى، ولى چیزى را مدعى هستى که موجب برخورد و تفرقه‏میان قوم خود گردیده است. اکنون گوش فرا ده تا مطلبى را بر تو عرضه دارم!»پیامبرفرمود: «بگو، گوش فرا مى‏دهم‏». عتبه گفت: «اى فرزند برادر! اگر هدف تو اندوختن‏ثروت است، آن اندازه اموال براى تو فراهم مى‏سازیم تا ثروت مندترین مردم قریش‏گردى. اگر تشنه مقامى، تو را رئیس خود مى‏گردانیم. و اگر خواسته باشى تو رافرمان رواى خود مى‏سازیم‏». سپس گفت: «آن که بر تو ظاهر مى‏گردد و چیزهایى باتو زمزمه مى‏کند، خللى است که بر اعصاب تو اثر گذارده، حاضریم تو را با خرج‏خود کاملا مداوا کنیم و از بذل مال در این زمینه دریغ نورزیم. . . »عتبه مى‏گفت وپیامبر کاملا ساکت، به تمام گفته‏هایش گوش فرا داد. آن گاه پیامبر صلى الله علیه و آله به او گفت: «آیااز گفتن مطالب خود پایان یافتى؟»گفت: «آرى‏». فرمود: «پس اکنون به سخن من‏گوش فرا ده‏»عتبه گفت: «با جان و دل آماده‏ام‏» پیامبر صلى الله علیه و آله در این هنگام لب به‏تلاوت قرآن گشود و از ابتداى سوره فصلت‏شروع به خواندن نمود: بسم الله‏الرحمان الرحیم. . . کتاب فصلت آیاته قرآنا عربیا لقوم یعلمون. بشیرا و نذیرا. . .و هم چنان‏ادامه داد و عتبه با تمام وجود گوش فرا مى‏داد، دست‏ها را به عقب سر بر زمین تکیه‏داده، مجذوب تلاوت پیامبر گردیده بود، تا موقعى که به آیه سجده رسید وپیامبر صلى الله علیه و آله سجده نمود. سپس گفت: «اى ابو الولید!شنیدى آن چه را که بر تو تلاوت‏کردم، اکنون این تو و اندیشه خود تا چگونه قضاوت نمایى!»در این هنگام عتبه از حالت جذبه روحى که به او دست داده بود، بیرون آمد و بدون آن که چیزى بگوید به‏سوى دوستانش روانه گشت. او را دگرگون دیدند و میان خود گفتند: عتبه با آن‏حالتى که رفت‏با حالتى دیگر مى‏آید. موقعى که نزد آنان نشست گفتند: «چه خبرآورده‏اى؟»گفت: «آن چه آورده‏ام آن است که سخنى شنیدم، به خدا سوگند!هرگزچنین سخنى شیوا نشنیده بودم، به خدا سوگند!نه شعر است و نه سحر و نه‏کهانت، آن گونه که شما مى‏پندارید. اى گروه قریش!از من بپذیرید و به من واگذارکنید. این مرد را به حال خود رها سازید و با او کارى نداشته باشید. به خدا سوگند! سخنى که من از وى شنیدم پى آمد کلانى به دنبال دارد. اگر عرب با دست‏دیگران (جز قریش) کار او را ساختند از دست او آسوده شده‏اید و اگر بر عرب پیروزآید-که آینده چنین مى‏نماید-پس پیروزى او پیروزى شماست و فرمان روایى اوفرمان روایى شما و عزت و آبروى او عزت و آبروى شماست. آن گاه شما به وسیله اوخوش بخت‏ترین مردم جهان خواهید گردید». بدو گفتند: «اى ابو الولید! محمد صلى الله علیه و آله‏تو را با بیان خود سحر کرده است. »گفت: «آن چه به شما گفتم نظر من است، اکنون‏هر گونه خواهید رفتار کنید». 

ابوذر غفارى، جندب بن جناده، برادرى داشت‏به نام‏«انیس‏»که شاعرى توانا وهم آورد طلب بود و در مسابقات شعرى شرکت مى‏نمود و بر اقران(هم آوردان) .خود هم واره برترى داشت. ابوذر گوید: «نیرومندتر از برادرم انیس شاعرى را نیافتم، با دوازده شاعر نامى در دوران جاهلیت مسابقه داد و بر همه برترى یافت. او عازم‏مکه بود، به او گفتم: تو از سخن و سخن‏ورى سر رشته دارى، باشد از پیامبرى که درآن جا به دعوت بر خواسته خبرى برایم بیاورى. مدتى طولانى گذشت و از سفر آمدبه او گفتم: چه کردى؟گفت: مردى را در مکه دیدم که بر شیوه تو بود-ابوذر بیش ازسه سال بود که خدا را عبادت مى‏کرد و از بتان بیزارى مى‏جست-و بر این گمان بودکه خداوند او را به پیامبرى فرستاده است. ابوذر گوید: به او گفتم: مردم چه‏مى‏گویند؟گفت: مى‏گویند شاعر یا کاهن یا ساحر است. ولى من سخنان ناهنجارکاهنان را شنیده‏ام و اوزان شعرى را خوب یاد دارم، هرگز بدان نمى‏ماند، به خدا سوگند!او راست مى‏گوید و مردم درباره او دروغ مى‏گویند».از این گواهى‏ها از بزرگان و سخن دانان عرب درباره قرآن فراوان است که تاریخ‏آن را ضبط کرده و در بستر تاریخ این گواهى‏ها زنده بوده و براى همیشه جاویدان‏خواهد ماند. 

 

منبع : www.andisheqom.com

[اعجاز قرآن، پیشینه و ضرورت(قسمت دوم)]

امام صادق علیه السلام در این زمینه می‏فرماید: «سنت الهی بر آن جاری است که هرگزحق با باطل اشتباه نگردد و هیچ حقی به صورت باطل جلوه ننماید و هیچ باطلی‏به صورت حق نمود نکند».یعنی حق خود جلوه‏گر است و جای شبهه نمی‏گذارد.آن گاه فرمود: «و لو لم یجعل هذا هکذا ما عرف حق من باطل‏».یعنی اگر چنین نبودکه هم واره حق خودنما باشد و از باطل خود را جدا سازد، هرگز راهی برای شناخت‏حق از باطل وجود نداشت.بدین معنا که شناخت‏حق و جدا ساختن آن از باطل‏یک امر فطری و بدیهی است و گرنه معیاری برای جدایی حق از باطل وجودنداشت.این یک اصل است که پایه‏های تمامی شناخت‏ها بر آن استوار است، از جمله، شرایع و پیام‏های آسمانی که بر دست پیامبران عرضه می‏شود، حقایق‏آشکاری است که فطرت پاک، آن را پذیرا می‏باشد.در قرآن آن جا که از«تحدی‏»و«اعجاز»سخن به میان می‏آید، با جمله و ان کنتم‏فی ریب مما نزلنا علی عبدنا فاتوا بسورة من مثله آغاز می‏شود.هم چنین آیات دیگر که حالت‏شک و تردید یا به عبارت روشن‏تر حالت تشکیک مشرکان و منافقان ومقابله کنندگان با قرآن و اسلام را در نظر می‏گیرد.

ام یقولون تقوله بل لا یؤمنون.فلیاتوا بحدیث مثله ان کانوا صادقین.ام یقولون‏افتراه قل فاتوا بعشر سور مثله. ام یقولون افتراه قل فاتوا بسورة مثله. لذا مخاطبین به این گونه هم آوردی خواهی(تحدی)، تنها کسانی‏اند که گفته‏اند:و اذا تتلی علیهم آیاتنا قالوا قد سمعنا لو نشاء لقلنا مثل هذا ان هذا الا اساطیر الاولین.فقال ان هذا الا سحر یؤثر.و لقد نعلم انهم یقولون انما یعلمه بشر قالوا ما انزل الله‏علی بشر من شی‏ء. این گونه سخنان بی‏رویه هرگز از کسانی که به راستی، ایمان آوردند و از همان‏آغاز دعوت آن را پذیرفتند، صادر نگشته و هرگز این گونه تحدی‏ها وهم آورد خواهی‏ها به آنان متوجه نبوده است، زیرا نیازی نبوده و اینان با فطرتی پاک‏و سرشتی ناآلوده به سراغ دعوت حق آمدند و آن را یافته و پذیرفتند.اساسا کسانی‏از پیامبر اسلام و دیگر پیامبران درخواست معجزه می‏کردند که خواهان ایجاد شبهه‏و حالت تردید در درون مردم بوده‏اند.

و قال الذین لا یرجون لقاءنا ائت‏بقرآن غیر هذا او بدله.و قالوا لن نؤمن لک حتی‏تفجر لنا من الارض ینبوعا.او تکون لک جنة من نخیل و عنب فتفجر الانهار خلالها تفجیرا.اوتسقط السماء کما عمت علینا کسفا او تاتی بالله و الملائکة قبیلا.او یکون لک بیت من‏زخرف او ترقی فی السماء و لن نؤمن لرقیک حتی تنزل علینا کتابا نقرؤه.قل سبحان ربی هل‏کنت الا بشرا رسولا». حضرت موسی علیه السلام با آن که عصا و ید بیضاء هم راه داشت، آن را موقعی ارائه دادکه با انکار فرعونیان و مقابله قبطیان قرار گرفت و از او برای اثبات نبوت خویش‏دلیل و نشانه خواستند.خداوند به موسی و هارون دستور می‏دهد: فاتیا فرعون فقولا انا رسول رب العالمین، نزد فرعون رفته به او بگویید: ما پیامبران پروردگارجهانیانیم‏».فرعون به آنان گفت: «و ما رب العالمین، پروردگار جهانیان چیست؟».موسی گفت: «رب السماوات و الارض و ما بینهما ان کنتم موقنین، پروردگار آسمان‏ها وزمین و آن چه در میان آن دو می‏باشد.اگر دارای باور درونی باشید».یعنی اگر به‏درون خود بنگری، شاهد صدق این مدعا را در خود می‏یابی. فرعون از روی تمسخر به اطرافیان خود روی کرده گفت: «الا تستمعون، آیانمی‏شنوید»که موسی چه مطالب ناباوری را مطرح می‏سازد؟موسی روی به آنان‏کرده و گفت: «ربکم و رب آبائکم الاولین، پروردگار شما و پدران پیشین شما»نه مانندفرعون که دعوی ربوبیت را تنها در این برهه زمانی دارد.آن گاه فرعون با خشم و تمسخر گفت: «ان رسولکم الذی ارسل الیکم لمجنون، پیامبری که به سوی شما فرستاده شده دیوانه‏ای بیش نیست‏».موسی گفت:«خدایی را که من می‏خوانم پروردگار شرق و غرب و آن چه در آن میانه است‏»کنایه‏از آن که ادعای ربوبیت تو صرفا به جهت‏سلطه بر ملک مصر و رود نیل است و بسی‏محدود و هرگز با گستره خدایی پروردگار جهان قابل قیاس نیست و هرگز سلطه‏محدود با سلطه نامحدود قابل قیاس نیست‏«قال رب المشرق و المغرب و ما بینهما ان‏کنتم تعقلون‏».لذا به اندیشیدن دستور می‏دهد.این پاسخ در مقابل نسبت دیوانگی‏است که فرعون به موسی داده است. باز هم فرعون در خشم رفت و قاطعانه بدون هیچ دلیل قانع کننده‏ای گفت: «لئن‏اتخذت الها غیری لاجعلنک من المسجونین، اگر جز من، خدایی برگزینی تو را از (جمله) زندانیان خواهم ساخت‏».موسی با ملایمت گفت: «اولو جئتک بشی‏ء مبین، گر چه‏برای تو دلیل آشکاری (بر صحت دعوی خویش) بیاورم؟!».فرعون گفت: «فات به‏ان کنت من الصادقین، بیاور اگر راست می‏گویی‏».آن گاه حضرت موسی، عصا و یدبیضاء را ارائه داد«فالقی عصاه فاذا هی ثعبان مبین.و نزع یده فاذا هی بیضاء للناظرین‏».با افکندن عصا و تبدیل آن به ماری عظیم الجثه و هول‏ناک و بیرون آوردن دست ازآستین و درخشیدن آن با نور سفیدی خیره کننده، معجزه خود را ارائه داد که در این هنگام فرعون از وحشت آن را سحر خوانده در صدد مقابله بر آمد.در سوره ابراهیم به طور عموم تقاضای معجزه را از جانب کسانی یاد آور شده که‏حالت انکار داشته‏اند، همان گونه که درباره پیامبر اسلام یاد آور شدیم. حضرت ‏موسی علیه السلام آن جا که با قوم خود و نافرمانی‏هایی که می‏کردند روبرو شد به آنان یاد آورمی‏شود:الم یاتکم نبؤ الذین من قبلکم قوم نوح و عاد و ثمود و الذین من بعدهم، لا یعلمهم الاالله.جاءتهم رسلهم بالبینات فردوا ایدیهم فی افواههم و قالوا انا کفرنا بما ارسلتم به، و انالفی شک مما تدعوننا الیه مریب.قالت رسلهم‏ا فی الله شک فاطر السماوات و الارض‏یدعوکم لیغفر لکم من ذنوبکم و یؤخرکم الی اجل مسمی.قالوا ان انتم الا بشر مثلنا تریدون‏ان تصدونا عما کان یعبد آباءنا فاتونا بسلطان مبین.قالت لهم رسلهم ان نحن الا بشر مثلکم ولکن الله یمن علی من یشاء من عباده و ما کان لنا ان ناتیکم بسلطان الا باذن الله، و علی الله‏فلیتوکل المؤمنون.و ما لنا ان لا نتوکل علی الله و قد هدانا سبلنا...، آیا سرگذشت‏پیشینیان را نشنیده‏اید که پیامبرانشان با دلایلی روشن آمدند، ولی آنان از روی‏تمسخر خنده‏وار دست‏بر دهان نهاده و گفتند: ما به آن چه آورده‏اید باور نداریم ودر شک و تردید می‏باشیم.پیامبران به آنان گفتند: مگر درباره صانع متعال جاری‏شکی وجود دارد؟او شما را می‏خواند تا مورد مهر خود قرار دهد و فرصتی است‏که در اختیار شما قرار داده است.گفتند: شما همانند ما بشر هستید و می‏خواهید مارا از آن چه پدرانمان می‏پرستیدند باز دارید، پس دلیل قوی و روشن ارائه دهید که‏پیامبرید.پیامبران به ایشان گفتند آری ما بشری بیش نیستیم و از خود مایه‏ای‏نداریم.خدای بر ما منت نهاده و اگر او بخواهد هر آینه معجزه‏ای که نشان‏گر صحت‏گفتار ما باشد، ارائه خواهیم داد و به خدا پناه می‏بریم که راه را به ما نشان‏داده است‏».شواهد بر این واقعیت‏بسیار است که ارائه معجزه هنگامی بوده که انبیا علیهم السلام با شبهات منکرین و تشکیک معاندین رو به رو می‏شدند که برای رفع شبهه و دفع‏تشکیک، ارائه معجزه ضرورت می‏یافت و گرنه در رویارویی با پاک اندیشان روشن‏ضمیر، نیازی به معجزه نبوده بلکه همان ارائه حق، بزرگ‏ترین شاهد صدق آنان‏محسوب می‏گردید.از این‏رو معجزه هم چون شمشیر برای شکستن سدهای ایجاد شده در سر راه ‏پیش رفت دعوت حق به کار رفته است.شمشیر برای زدودن موانع خارجی است که‏دشمن از روی عجز و نداشتن منطق صحیح به وجود می‏آورد و در صدد ایجادمحاصره یا ریشه کن کردن بنیاد حق بر می‏آید و معجزه برای درهم فرو ریختن تمامی‏شبهاتی بوده که دشمنان - به گمان خود - از آن حصاری به وجود آورده بودند.پس کاربرد معجزه و شمشیر اساسا برای ارائه دعوت و اثبات حقانیت آن نبوده، بلکه در رتبه دوم و هنگام برخورد با موانع از آن‏ها استفاده شده است.لذا هر دو، وسیله دفاعی به شمار می‏روند نه وسیله تبلیغی محض. 

منبع : www.andisheqom.com