از پیشینیان، شاید شناخته‌ترین کسی که کوشید در این راه به فهمی روش‌مند دست یابد و با جدیّت تمام، دیگران را به این نوع نگرش فراخواند محمد غزّالی (م 505 ق) باشد که هم در احیاء علوم الدین و هم در جواهر القرآن سخت بر این نظر پای فشرده است. صاحب کتاب فکرة اعجاز القرآن که به معرفی کوتاه آرای دانشمندان علوم قرآنی از قرن دوّم تا قرن چهاردهم پرداخته است، در موارد متعددی نظرات کسانی هم‌چون طنطاوی صاحب تفسیر الجواهر را بازگو می‌کند که به تصریح با اشاره وجه اعجاز قرآن را در رازگشایی از حقایق علمی جهان برشمرده‌اند.
3 ـ 1 ـ 10 ـ فصاحت و علم در همة آیات قرآنی جاری‌اند: از جمله معتقدان به این نظر علامه شمس‌الدین محمد آملی صاحب کتاب نفائس الفنون است. وی سبب اعجاز قرآن را دو عامل می‌شمارد که هر دو در تمامی آیات قرآن جاری و نمودار است. این دو عامل عبارت‌اند از:
الف) فصاحت و بلاغت منحصر به فردی که تمام بلیغان عرب را از همانندآوری عاجز ساخت.
ب) اشتمال بر جمیع معارف و حِکَم و محاسن شیم (اخلاق) و اقاصیص اولین و آخرین و
اخبار از مغیّبات و کیفیت ادای طاعات و امتناع از منهیّات و جمیع آنچه در تکمیل
نفوس بشری و وصول به سعات ابدی بدو احتیاج افتد.
3 ـ 1 ـ 11 ـ در قرآن هزاران معجزه وجود دارد: ابن سراقه، بنابر آنچه سیوطی در اتقان از وی نقل می‌کند بر آن است که تمامی وجوهی که عالمان در تبیین وجه اعجاز برشمرده‌اند درست است و با این همه به یک دهم از ده یکِ کل وجوه اعجاز دست نیافته‌اند. زرقانی نیز به وجود هزاران وجه اعجاز در قرآن تصریح می‌کند و می‌گوید: بسیار اتفاق می‌افتد که یک معجزه تنها در یک آیه مشاهده می‌شود، همچنان که آیة «مباهله» به تنهایی یک معجزه است.
3 ـ 1 ـ 12 ـ وجوه اعجاز قرآن به موازات پیش‌رفت اعصار، ظاهر می‌شود: آنچه این نظر را از نظریة پیشین متمایز می‌سازد، توجّه به عنصر تعیین کنندة زمان در ظهور معجزات قرآن است. بنابراین اعتقاد، وجوه اعجاز قرآن، نه تنها بیش از آن است که قابل استقصا و شمارش باشد بلکه قرآن با مردم هر عصر و زمان با زبان خودشان از اعجاز خود سخن می‌گوید و متناسب سطح درک و ظرفیت فهم و خرد و آگاهی آنها، ابعادی از معجزات خود را آشکار می‌سازد پس می‌توان گفت: قرآن، کتاب همة دوران‌هاست که همواره به زبان روزگار خود سخن می‌گوید.
4. موجبات اختلاف در تبیین وجوع اعجاز: سخن در عوامل ایجاد اختلاف میان دانشمندان قرآن پژوه پیرامون توضیح در چگونگی اعجاز قرآن و زوایا و دریچه‌های آن، پیچیده و گسترده است. آنچه به اجمال می‌توان آورد طرح آنها در ساختار سه عنوان کلی ذیل است:
الف ـ عوامل انسانی و شخصی؛
ب ـ عوامل علمی و اجتماعی؛
ج ـ عوامل قرآنی.
4 ـ 1 ـ عوامل انسانی و شخصی: این عوامل به نوبة خود به مؤلفه‌های دیگری بخش‌پذیرند:
1. دشواری بیان یک احساس درونی: اساساً درک و بیان یک احساس قدسی و جمال بیکران در
قالب الفاظ سخت ثقیل و بر گردة زبان، تحمل ناپذیر است.
2. تفاوت مراتب درک: گروناگونیِ دریافت باطنی انسان‌ها از آن حقیقت شکوهمند نیز
امکان توضیح واحد را کاهش می‌دهد.
3. اختلاف در بیان و تعبیر: اختلاف سلیقه و تفاوت در گزینش معیارها و تعریف‌ها نیز
از جملة موجبات ناهماهنگی در تحلیل و تبیین وجوه اعجاز است.
4 ـ 2 ـ عوامل علمی و اجتماعی: این مقوله نیز خود متشکل از اسباب گوناگونی است:
1. بررسی‌های علمی و تخصصی: پیش‌رفت زمان، طرح پرسش‌های جدید و گسترش عرصة اندیشة
تخصصی موجب طرح روی‌کرد تازه و مباحث نوین در زمینة اعجاز قرآن گردید.
2. رشد و گسترش علوم: رشد دانش‌ها موجب اصلاحات تازه یا ساختار بهتر بخشیدن به
مباحث و تنظیم مطلوب‌تر مباحث بوده است.
3. کشف وجوه تازه در اعجاز قرآن: علاوه بر عوامل یاد شده، باید از طرح عناوین تازه
در وجوه اعجاز سخن گفت که بر پیشینیان پوشیده مانده بود.
4 ـ 3 ـ عوامل قرآنی: شاید بتوان گفت مهم‌ترین عوامل ایجاد اختلاف میان اذهان بشری در تبیین وجوه اعجاز
در خود قرآن کریم نهفته است:
1. بی‌کرانگی دنیای قرآن؛ 2. تفاوت مراتب ظهور اعجاز در آیات؛ 3. تفاوت دامنة وجوه
اعجاز در شمول بر آیات.
5 ـ نتیجه: مشاهده شد تمامی شرایط اعجاز در معجزة جاودان اسلام یعنی قرآن کریم موجود است و از
همان صدر نزول، مخالفان و شکّاکان را به تحدّی دعوت کرده است. درخشش اعجاز قرآن به
گونه‌ای است که نه تنها استوانه‌های فصاحت و بلاغت و ارکان ادبیات عرب در صدر
اسلام و بلکه در طول تاریخ تا به امروز را خاضع کرده است بلکه برای تمامی مشتاقان
راستین درک حقّانیت قرآن راه و روش‌های اطمینان بخش و یقین‌آور تدارک دیده است. بنابراین به رغم تحیّر و سرگشتگی دانشمندان در طول اعصار در تبیین چند و چون
اعجاز، همگان اعمّ از مسلمان و غیر مسلمان در پیشگاه عظمت قرآن سر تسلیم فرود
آورده‌اند و هیچ کس را توان و یارای ایستادگی در برابر تحدّی آن نبوده است.
منبع : www.andisheqom.com