بحث درباره‌ی علوم قران شناخت مسائل مختلف آن ، ازهمان دوران نخست مطرح بوده است وهمواره در طول تاریخ ، بزرگان ودانش‌پژوهان دراین زمینه به بحث و گفتگو نشسته و آثار نفیس و گران‌بهایی از خود به یادگار گذارده‌اند و این مطالعه پیوسته ادامه دارد . بر پایه مدارک موجود ، اولین کسی که در مورد قران به بحث و گفتگو نشست ،یحیی‌بن یعمر، شاگرد برومند ابوالسود دُئلی بود.نام‌برده کتابی در فنّ قرائت ، در روستای واسط نگاشته است که شامل انواع قرائت‌های مختلف آن دوره می‌باشد .سپس حسن بصری کتابی در عدد آیات قران نوشت.
سیر تاریخی نگارش ها در سده‌های مختلف :
قرن اول :
یحیی‌بن یعمر به کتابی در قرائت را نسبت داده‌اند .
قرن دوم :
حسن بصری (م ۱۱۰ ) عبدالله بن عامریحصبی ( م ۱۱۸ ) ، عطاء بن ابی مسلم میسره الخراسانی ( م۱۳۵ ) ابان بن تغلب ( م ۱۴۱ ) ، محمد سائب کلبی ( م ۱۴۶ ) ، حسین بن واقدی مروزی ( م ۱۵۱ ) خلیل بن احمد ( م ۱۷۰ ) .
قرن سوم:
یحیی بن زیاد معروف به فرّا ( م ۲۰۷ ) مؤلف معانی القران وکتب دیگر. محمد بن جنید (م ۲۸١) صاحب امثال القران ، محمد بن عیّاشی دارای تألیفاتی بسیار و از جمله تفسیری معروف به نام خودش ، قاسم بن سلام ( م ۲۲۴ ) مؤلف الناسخ و المنسوخ ، القرآت و فضایل القران
قرن چهارم :
محمد بن یزید‌واسطی (م ۳۰۶ﺎﻴ۳۰۹ )مؤلف اعجازالقران ، ابو علی‌کوفی ( م۳۴۶ ) صاحب فضائل‌القران، ابن‌جریر طبری (م ۳۱۰ )صاحب تفسیر معروف طبری ، ابوبکر ابن قاسم انباری (م ۳۲۸) نویسنده‌ی عجائب علوم القران ، سید شریف رضی ( م ۴٠٦ ) نویسنده‌ی تلخیص‌البیان فی مجازات‌القران .
ابن ندیم در کتاب الفهرست خویش نام بسیاری از دانشمندان وکتب‌آنان را که تا زمان او یعنی قرن چهارم در زمینه‌های قرانی وجود داشته است ، ذکر نموده است که خودگویای‌کثرت تألیفات درزمینه‌های مختلف است وما تنها به ذکر ارقام واعداد آن اکتفا می‌کنیم :
تفسیر : حدود چهل‌و پنج کتاب معانی‌القران : شش کتاب
قراءات : بیش از بیست کتاب النقط و الشکل للقران : شش کتاب
متشابه القران : ده کتاب ناسخ القران‌ومنسوخه : هجده کتاب
از قرن پنج به بعد مباحثی چون قرانی به صورت گسترده‌تر مورد عنایت دانشمندان قرار گرفت وتألیفات قرانی رو به افزایش نهاد.گفتنی است که اصطلاح علوم قرانی آنگونه که فعلاً رایج است با آنچه که‌در چندسده‌های نخستینمصطلح بود ، متفاوت است.
علوم قرانی در گذشته بر مباحث تفسیری قران نیز اطلاق می‌شد ، در واقع علم تفسیر علمی از علوم قرانبوده است همانند علم اعجازقران ، علم تاریخ قران ، علم ناسخ و منسوخ و…به‌تدریج کثرت وتنوع مباحث سبب گردید ، میان مباحث علوم قرانی وعلم تفسیر نوعی مرز بندی به وجود آید . (امروزه علم تجوید که پیش از این در شمار علوم قرانی بود ، به صورت علمی مستقل مطرح است .)
زرقانی میگوید:معروف میان نویسندگان فن علوم قران این است که اولین زمان ظهور این اصطلاح ، قرن هفتم است ولی در دارالکتاب‌المصریه به‌کتابی ازعلی‌بن ابراهیم بن‌سعید مشهوربه حوفی( م ٤٣٠) برخوردم به نام البرهان فی علوم‌القران در سی جلد که پانزده مجلد آن فعلاً موجود است بنابراین ما میتوانیم تاریخ این فن را آغاز قرن پنجم بدانیم .
وی پس از بحثی در تاریخچه‌ی علوم قرانی چنین نتیجه‌‌گیری می‌کند که علوم قرانی به صورت یک فن از اواخر قرن چهارم به دست ابراهیم بن حوفی اعلام وجود نموده ودر قرن ششم و هفتم هجری در دامان ابن جوزی م٥٩٧) و سخاوی ( م ٦٤١ ) و ابو ثامه (م ٦٦٥) پرورش یافت .در قرن هشتم به همت زرکشی و در قرن نهم با تلاش کافیجی و جلال الدین بلقینی به کمال خویش رسید .
آنگاه در پایان قرن نهم وآغاز قرن دهم سیوطی تک سواراین میدان آن رابه جنبش درآورد.تدوین جامع انواع علوم قرانی ، از قرن هشتم با تألیف کتاب البرهان فی علوم القران اثر زرکشی آغازمیگردد. جامعیت کتاب وی درزمینه انواع علوم قرانی تا ان زمان بی سابقه بود،به گونه‌ای که سیوطی ضمن انتقاد از پیشینیان خود به جهت عدم تدوین کتابی جامع در زمینه‌ی انواع علوم قرانی ،پس‌ازمطالعه‌‌ی البرهان‌اظهار سرور و شادمانی نموده خود نیز مصمم به تالیف کتابی مبسوط‌در همین زمینه می‌گردد.
کتاب الاتقان فی علوم القران نوشته جلال‌الدین سیوطی (م ٩١١ )از جمله مهمترین منبع علوم قرانی است .یکی از منابع مهم سیوطی دراین اثر کتاب البرهان بوده‌است .
پس از الاتقان رشد وبالندگی و تدوین علوم قرانی تامدتها متوقف گردید .بیشتر نگارشهای علوم قرانی تنهادرزمینه‌های خاص صورت گرفت و از شدت اهنگ به علوم قران کاسته شد.خوشبختانه در قرن اخیر دانشمندان فراوانی در زمینه های مختلف علوم قرانی تألیفات گرانسنگی را عرضه نموده اند که به بعضی از انها اشاره می‌شود:
· علامه مجاهد محمد جواد بلاغی ، در مقدمه تفسیر خویش آلاءالرحمن
· محمد عبدالعظیم زرقانی ، مناهل العرفان فی علوم قران
· دکتر صبحی صالح ، مباحث فی علوم قران
· دکتر محمد رامیار، تاریخ قران
· ابو عبداله زنجانی ، تاریخ قران
· دکتر سید محمد باقر حجتی ، پژوهشی در قران کریم
· آیت اله‌العظمی خوئی ، البیان فی تفسیر القران
· علامه طباطبائی ، قران دراسلام
· محمد هادی معرفت ، التمهید فی علوم القران
· دکتر داود عطار ، موجز علوم القران
· سید جعفر مرتضی عاملی ، حقائق هامّة القران حول القران الکریم
برای مطالعه‌ی بیشتر در این زمینه می‌توانید به منابع زیر مراجعه نمائید :
1. فهرست، ابن ندیم
2. مقدمه‌ی البرهان فی علوم القران زرکشی
3. مقدمه‌ی التمهیدفی‌علوم القران آیت‌لله معرفت
علوم قران و فهرست منابع عبد الوهاب طالقانی