یکی از بحثهای علوم قرانی که از پیچیدگیهای خاصی برخوردار است بحث محکم و متشابه است .زیرااز یک طرف شناخت آیات متشابه به سادگی امکان ندارد و از طرف دیگرتفسیر صحیح آن آیات زحمتی بیش‌از تفسیر می طلبد. در اینکه قران مجید دارای محکم و متشابه است اشکالی نیست و خود قران،در وجود این دو قسم .تصریح فرموده و مانعی هم در بین نیست چنانچه در آیه‌ی شریفه:« هوالذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هنَ ام الکتاب و اخَرمتشابهات فامّالذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء تأویله وما یعلم تأویله الاالله والرارسخون فی العلم یقولون آمنّا به کل من عند ربنا وما یذّکرالا اولوا الالباب » او خدائی است که قران را برتو فرستاد و بعضی از این کتاب آیات محکمی است که انها مرجع و اصل آیات دیگر خواهد بود و برخی دیگر آیاتی متشابهند تا اینکه گروهی در ایشان میل به باطل است به سراغ متشابه رفته تا تأویل کردن آن ، شبهه و فساد پدید آورنددر صورتیکه تأویل آنرا جز خدا و اهل دانش نمی داند و فرورفتگان در علم می‌گویند خدایا به همة کتاب مؤمن گردیدیم و همة آنرااز جانب تواست و به این معنی تنها خردمندان آگاهند. محکم از مادة حَکَمَ و به معنای مَنَعَ است ودر اصطلاح یعنی کلامی که در مفهوم آن شبهه‌ای نیست ، البته این کلمه در معنای ذیل در قران استعمال شده است :
1 - به معنای حساب شده:
« کتابً احکمتْ آیاتُه ثُمَّ فصّلت من لدن حکیمٍ خبیرٍ» احکام در اینجا به معنای حساب شده است یعنی آیات قران حساب شده ، نازل شده است هر آیه‌ای با محاسبات دقیق از ناحیة خداوند حکیم آمده است و لذا گفتار حساب‌نشده‌ای نیست که پایدار نماند .
2- به معنای حکم وواسطه و داوری:
« واذا حکمتُم بین الناس ان تحکموا بالعدل» هنگامی که بین مردم داوری می‌کنید با عدالت داوری کنید.
3 ـ به معنای اَحکام ودستورات الهی:
« ...ذلکم حکم الله یحکم بینکم و الله علیمُ حکیمُ» در این ایه بعد از اینکه احکامی پیرامون زنان مهاجر ذکر می نماید به دنبال آن می‌فرماید : اینهااحکام وحدود الهی است که در میان شما حکم می‌کند وهم او دانا و حکیم است .
4- به معنای نبوت:
« یا یحیی خًذ الکتاب بقوّه وآتیناه الحکم صبیّا » ای یحیی کتاب خدارا بقوت بگیرومافرمان نبوت را در کودکی به او دادیم .
5- به معنای حکومت و سلطنت:
« کلُّ شئٍ هالکٌ الّا وجهه له الحکم و الیه ترجعون» همه چیز جز او فانی شدنی است ، حکومت از آن اوست و به سوی او باز می گردید.
6-به معنای حکمت:
« یتلوا علیکم آیاتنا و یزکیکم و یعلمکم الکتابَ و الحکمة» آیات الهی را بر شما تلاوت می نماید و شما را تزکیه می‌کند و کتاب را به شما یاد می‌دهد .
7- به معنای غیر منسوخه:
« ...فاذا انزلت سوره محکمه...»...هرگاه مطلبی غیر قابل نسخ در مورد جهد فرا می‌رسید...
8- سخنانی مقابل متشابه:
« هوالذی انزل الکتاب منه آیات محکمات هو ام الکتاب و اخر متشابهات...» اوست خدائی که بر تو قران نازل کرد برخی محکم و بدون شبهه هستند و برخی دیگر متشابه . اما متشابه یعنی شبیه بودن چیزی به چیز دیگر ودر اصطلاح یعنی آیاتی که معنای صریحی ندارند و وجوه مختلفی را می توان در معنای آنها تصور کرد و تقسیر صحیح آنها احتیاج به دقت مضاعف دارد .
این کلمه در موارد ذیل در قران استعمال شده است :
1 - معنای مثل و شبیه:
« و جناتٍ من اعناب والزیتون و الرمان منتبهاً و غیر متشابهٍ» و باغها از انواع انگور و زیتون و انار شبیه به یکدیگر و بی شباهت...
2 - به معنای یکنواخت و یکدست:
« الله نزل احسن الحدیث کتاباً متشابها مثانیَ تقشعرُّ منه و جلود الذین یخشعون ربهم ...» خداوند بهترین سخن را نازل نمود کتابی که آیاتش یکدست و یکنواخت است . آیاتی تکراری دارد که اندام کسانیکه در مقابل خداوند خاشعند را به لرزه در می آورد ...
3ـ به معنای مبهم در مقابل محکم:
« انَّ البقر تشابه علینا ...» : این گاو بر ما مبهم است . وبه همین معنا در سورة آل عمران آیة هفت بکاررفته است که اشاره شد .بعد از بیان معانی محکم و متشابه در قران لازم به ذکر است که‌در بحثهای علوم قران به این معناست که‌ثابت و استوار بوده و شبهه‌ای در آن راه ندارد بر خلاف متشابه که معنای مختلفی برای آن مقصود است .بر طبق آیة هفت سورة آل عمران که بیان آن گذشت ، قران دو دسته از آیات را داراست هم آیات محکم دارد و هم آیاتی که معانی مختلفی را می‌تواند حمل کند . البته کسانیکه ایمان در دلهای آنها رسوخ نکرده است به متشابهات قران تمسک می‌جویند و از معانی متفاوت آنها ، معانی که به مذاق آنها خوش باشد می‌پسندند ، این عده در تمامی دورانهای تاریخی کم نیستند ، بارزترین مصداق این گروه از منافقین خوارج نهروان است که با استدلال به آیه‌شریفه « انِ الحکم الّا الله»به مخالفت با امام معصوم بر‌خاستند و مظلومیت او راحتی در زمان خلافت ، در تاریخ ثبت نمودند.